EN
EN
Mae pennod mis Tachwedd o Bodlediad Cymru, Affrica a’r Byd yn cynnwys Israa Mohammed, Cadeirydd Partneriaethau Iechyd Byd-eang Cymru a Gwyddonydd Epidemiolegol (Uwch)o Swdan, sydd bellach yn gweithio yn Iechyd Cyhoeddus Cymru, lle mae hi’n ymchwilio i dueddiadau mewn clefydau ac yn sicrhau bod Cymru wedi’i pharatoi i ymateb i achosion o heintiau.
Mae’r bennod hon yn canolbwyntio ar y rhyfel cartref parhaus yn Swdan, y trychineb dyngarol yn sgil hynny (y mwyaf erioed mewn hanes dynol) a’i effaith niweidiol ar iechyd y cyhoedd.
Fe wnaethom ddechrau gyda bywyd Israa yn Swdan, lle’r oedd hi’n astudio gradd meistr mewn fferylliaeth glinigol yn y brifysgol, ac y tro cyntaf iddi gael blas ar bwysigrwydd iechyd y cyhoedd da.
“Roeddwn wrth fy modd yn rhyngweithio a helpu cleifion. Ond dros amser, dechreuais sylweddoli fy mod i eisiau gwneud newid ar lefel y cyhoedd. A dyma beth wnaeth fy nenu i ddechrau gweithio ym maes iechyd y cyhoedd.”
Yn 2018, enillodd Israa ysgoloriaeth uchel ei pharch gan Gronfa Datblygu Rhyngwladol OPEC (OFID), i astudio gradd meistr mewn iechyd y cyhoedd yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain. Yr un flwyddyn, dechreuodd rhyfel cartref ar draws Swdan. Gofynnais iddi sut oedd hi’n teimlo yn ystod y cyfnod hwnnw.
“Rwy’n cofio ym mis Rhagfyr 2018, pan ddechreuodd y protestiadau yn Atbara yn Swdan, gyda’r galw i leihau cost bara… Felly ar y dechrau, roedd fy chwaer yn arfer astudio’r gyfraith ym Mhrifysgol Khartoum, ac roedd hi’n ymwneud yn fawr â gwleidyddiaeth ac yn y chwyldro ei hun hefyd. Felly, dechreuodd fynd i brotestiadau ac yna, dechreuais fynd gyda hi ofalu amdani.
“Ond yna, dechreuais gymryd rhan heb fy chwaer, a galw am y tri peth sylfaenol roedd pobl yn gofyn amdanynt: rhyddid, heddwch a chyfiawnder.”
Cafodd y protestiadau hyn eu hwynebu gyda mesurau ofnadwy a gormesol gan y Llywydd ar y pryd, Omar al-Bashir. Yn y pen draw, arweiniodd y protestiadau at chwyldro a gafodd gwared â’r Llywydd al-Bashir; diwedd degawdau o lywodraeth unbenaethol greulon a throseddau rhyfel, y cafodd ei gyhuddo ohonynt gan y Llys Troseddol Rhyngwladol (ICC).
“Fe wnaethom lwyddo cael gwared ar y llywodraeth unbenaethol erbyn diwedd y protestiadau hynny. A’r hyn rwy’n ei gofio o’r cyfnodau hynny yw’r undod, sut y daeth pobl wahanol o wahanol rannau o Swdan at ei gilydd i ofyn am yr un tri peth sylfaenol yr oedd pawb ohonom wedi galw amdanynt a’r gefnogaeth gan bawb, y bwyd oedd yn cael ei rannu gan bawb, y dŵr, ac roedd awyrgylch hyfryd yn ystod y brotest.”
Nid oedd y cyfnod gobeithiol hwnnw o undod a newid i bara, fodd bynnag. Saith mlynedd ar ôl cwymp al-Bashir, mae pobl Swdan yn dal i ddioddef mewn rhyfel cartref hir a gwaedlyd a’r argyfwng dynol mwyaf mae’r byd wedi’i weld. Ugain wythnos mewn i’r gwrthdaro diweddaraf rhwng Lluoedd Arfog Swdan (SAF) y Llywodraeth a gwrthryfelwyr parafilwrol y Lluoedd Cefnogaeth Gyflym (RSF), mae’r IPC yn rhybuddio am argyfwng newyn mawr. Mae 24 miliwn o bobl yn byw mewn newyn difrifol, ac mae 12 miliwn o bobl wedi gorfod dianc o’u cartrefi. Gofynnais i Israa sut y cyrhaeddodd Swdan y pwynt hwn?
“Ar ôl i Al-Bashir gael ei dynnu o’r llywodraeth, aeth Swdan i mewn i gyfnod o newid, gyda phŵer sifilaidd a milwrol yn rhannu’r llywodraeth.
“Roedd yn fregus iawn o’r dechrau, oherwydd roedd y cwymp economaidd yn amlwg iawn bryd hynny, a gwaethygodd yr ansicrwydd gwleidyddol… Un o’r camgymeriadau mawr yw ymgorffori grŵp parafilwrol yr RSF i’r fyddin, ac mae hwn yn un o’r prif resymau tu ôl i’r rhyfel presennol.”
Mae Israa yn disgrifio sut y cafodd y trawsnewid a’r addewidion o lywodraeth ddemocrataidd a sifilaidd eu hamharu a’u torri gan ymosodiad milwrol yn 2021 ac yn y pen draw, mewn rhyfel cartref rhwng SAF a’r RSF ym mis Ebrill 2023.
Pan ddechreuodd y rhyfel cartref hwn, roedd Israa gartref yn ymweld â’i theulu. Mae’n cofio’r ofn a’r torcalon o glywed y bomiau’n disgyn, o fywyd normal yn cael ei golli, ac o weld plant arfog yn patrolio’r strydoedd, wedi’u recriwtio dan orfod gan y fyddin. Yn sgil cael ei hannog gan ei theulu, roedd yn rhaid i Israa ffoi o Swdan mewn bws ar ôl i’r prif faes awyr gael ei ddinistrio.
“pasio trwy nifer o reolfeydd a gweld y dinistr, gweld gwaed, gweld pobl yn pwyntio arfau at ei gilydd. Felly roedd yn brofiad ofnadwy… Ac fe lwyddais i adael. Llwyddais i ddianc ac i ffoi o Borthladd Swdan.”
Mae’r gwrthdaro a’r argyfwng dynol yn Swdan yn ofnadwy. Mae degau o filiynau o bobl wedi cael eu gorfodi i symud o fewn Swdan ei hun, heb gynnwys y bobl sydd wedi gorfod symud i wledydd cyfagos neu fel ffoaduriaid i wledydd pellach i ffwrdd.
Mae’r sgwrs yn symud at y datblygiadau diweddaraf yn y rhyfel cartref. Ar yr adeg recordio, syrthiodd prifddinas talaith Gogledd Darfur a dinas fawr yng ngorllewin Swdan – Al-Fashir – i ddwylo’r RSF. Yr hyn sydd wedi dilyn yw troseddau rhyfel amlwg, gyda dienyddiadau torfol heb dreial yn cael eu cadarnhau gyda lluniau lloeren a fideos o filwyr yr RSF yn brolio am eu gweithredoedd. Rwy’n gofyn i Israa siarad am y trychineb iechyd cyhoeddus sy’n datblygu yn Swdan.
“Mae’n drychinebus beth sy’n digwydd yn El Fasher ar hyn o bryd. Ac wrth i ni siarad nawr, mae’r RSF yn cyflawni eu troseddau a’u herchyllterau ac yn lladd pobl, ac yn cystadlu gyda’i gilydd ynghylch faint o bobl maen nhw’n eu lladd bob dydd.”
Mae hi’n mynd ymlaen i ddisgrifio sut y dinistriwyd yr ysbyty olaf a oedd ar ôl yn Darfur a sut y lladdwyd y 500 o gleifion yno gan yr RSF. Mae canlyniadau dinistrio’r asedau iechyd cyhoeddus hanfodol hyn yn ddwys. Mae Israa yn egluro:
“Mae diffyg maeth yn broblem fawr yn Darfur. Mae pobl yn llwgu. Roedd pobl yn bwyta bwyd anifeiliaid am wythnosau a nawr, does ganddyn nhw ddim byd i’w fwyta a ma’ nhw jyst yn marw. Mae cymaint o achosion o golera, y frech goch, leishmaniasis a llawer o afiechydon eraill yno. A does neb yn gallu helpu. Does dim i’w wneud. Does neb yn gallu helpu oherwydd yr RSF.”
Mae’r adeiladau a’r cyfleusterau’n cael eu targedu a’u dinistrio, a’r gweithwyr iechyd proffesiynol hefyd. Mae meddygon, nyrsys, gweithwyr iechyd cymunedol yn marw, a does neb yn cymryd eu lle. Mae hyn yn gwneud sefyllfa sy’n beryglus i filiynau o bobl Swdan sydd wedi’u dadleoli ac sy’n ffoi hyd yn oed yn waeth. Mae Israa yn sôn am ddinas Tawila – tua 60km o Al-Fashir – y mae ei system iechyd yn cael ei chwalu o dan angen y rhai sy’n ffoi rhag trais yr RSF. Meddai:
“Felly rydych chi’n gallu dychmygu nifer y marwolaethau sy’n deillio o’r achosion o heintiau a’r cyflyrau iechyd sy’n cael eu hychwanegu at le sydd eisoes yn fregus. Ac wrth gwrs, chi’n gwybod, yr ardaloedd sy’n derbyn y nifer fwyaf o ffoaduriaid ydy’r ardaloedd sydd reit wrth ymyl ardal y trychineb. Yn hollol. Ac os oedden nhw’n stryglo’n barod, os oedd y seilwaith yn stryglo’n barod, nid yw’n beth hawdd ymdopi ag ef. A dydyn ni ddim yn gwybod beth fyddai effeithiau hynny.”
Mae’r sgwrs yn symud i drafod gobaith, gwydnwch ac undod. O feddwl am y stori ddychrynllyd a thorcalonnus rydyn ni newydd fynd drwyddi, rwy’n gofyn i Israa sut mae gwydnwch yn dod i’r amlwg ymhlith pobl Swdan, yn fwyaf enwog, Ystafelloedd Ymateb Brys.
“Mae pobl Swdan yn wydn iawn,” meddai. “Ac mae hyn yn ôl pob tebyg oherwydd y gormes rydyn ni wedi byw ynddi a’r caledi rydyn ni wedi’i brofi yn y gorffennol hefyd.
“Ar hyn o bryd, mae cymunedau’n rhedeg ceginau, mae pobl yn coginio bwyd ac yn ei ddosbarthu i bawb. Ac maen nhw’n gwirfoddoli i ddarparu gofal meddygol sylfaenol. Ac maen nhw’n cefnogi eu cymunedau ac maen nhw’n rhannu adnoddau. A hyd yn oed os nad oes rhaid iddyn nhw, maen nhw’n ceisio dod o hyd i rywbeth i’w gefnogi os y gallant.”
Nid yw’n syndod mawr fod menywod yn arwain y mudiad hwn o undod. Mae Israa yn ychwanegu:
“Mae menywod yn arwain cymaint o fudiadau llawr gwlad yn Swdan ac i helpu pobl i aros yn fyw. Ac rwy’n teimlo bod y diwylliant o undod wedi’i wreiddio’n ddwfn iawn yn Swdan, er gwaethaf yr heriau, er gwaethaf y rhyfel, er gwaethaf yr anghyfiawnder, rydym yn dal i gredu mewn gwydnwch. A gobeithio y bydd hyn hefyd yn rhywbeth a fydd yn ein helpu ni drwy’r sefyllfa bresennol.”
Mae’r sgwrs yn symud i sut y gall y gymuned fyd-eang sefyll i fyny a dangos undod â Swdan. Israa yw Cadeirydd newydd Partneriaethau Iechyd Byd-eang Cymru, un o’r pedwar prif bartner ym Mhartneriaeth Hub Cymru Africa. Mae’n ymwneud â chysylltu’r sector iechyd yng Nghymru â’r byd i hyrwyddo iechyd da, wedi’i wreiddio mewn undod byd-eang. Rwy’n gofyn i Israa sut mae pobl yng Nghymru, y diaspora Swdanaidd a’r diaspora Affricanaidd yn dangos undod gyda phobl Swdan. Mae Israa yn egluro:
“Mae Partneriaethau Iechyd Byd-eang Cymru wedi bod yn gweithio o amgylch partneriaethau, cydweithio, cysylltu, dysgu dwyffordd, cefnogi gwledydd mewn angen, a chryfhau systemau iechyd. Ac mae cymaint o bethau y gall pobl eu gwneud yng Nghymru a gellir dangos llawer o ffurfiau o undod yn y sefydliadau a hefyd, ar lefel unigol.
“Y peth sylfaenol a’r peth cyntaf yr hoffwn i bawb ei wneud ydy codi ymwybyddiaeth, siarad am Swdan, dysgu am Swdan ac am beth sy’n digwydd yn Swdan, oherwydd mae bywydau pobl Swdan yn bwysig.
“Ac mae cymaint o fentrau dan arweiniad pobl Swdan yn y DU, ond hefyd yn Swdan.
“Eiriol dros adfer cyllid dyngarol, rhywbeth y byddem efallai yn ei drafod, ond byddai hynny’n ddefnyddiol iawn. Ac rwy’n credu, eiriol dros bolisïau”.
Mae eiriol dros bolisïau yn bwynt pwysig i Israa. Nid gwrthdaro sy’n digwydd mewn gwactod yw hwn, ond mae cefnogwyr, cyllidwyr ac actorion rhyngwladol sydd â rôl weithredol yn rhyfel cartref Swdan. Mae Israa yn egluro:
“Mae angen i ni siarad yn uchel iawn am gymryd y gefnogaeth i ffwrdd o’r miisia. Ni ddylai’r Emiradau Arabaidd Unedig (EAU) … gefnogi’r milisia i ladd pobl Swdan. A dylai pob un ohonom ddweud yr un peth. Mae tystiolaeth gref sy’n dangos bod yr Emiradau Arabaidd Unedig yn cyfrannu at y rhyfel yn Swdan drwy’r RSF, a dydy hyn ddim yn iawn.”
Yn ychwanegol at yr Emiradau Arabaidd Unedig yn cyflenwi arfau i’r RSF, sydd wedyn yn cymryd rhan mewn troseddau rhyfel, mae gwledydd y Gorllewin eu hunain wedi cyfrannu at y gwrthdaro hwn, trwy eu rôl hanesyddol trefedigaethol yn y rhanbarth, yn ogystal â’u gweithredoedd diweddaraf (neu yn wir, anweithredoedd). Mae’r rhyfel cartref a’r trychineb dyngarol hwn yn ganlyniad uniongyrchol o erchyllterau trefedigaeth Prydain. Yn ogystal â hyn, eleni, mae Unol Daleithiau America, o dan yr Arlywydd Trump, wedi cael gwared â USAID yn llwyr, ac mae Prif Weinidog y DU, Keir Starmer, wedi gwneud yr un peth trwy bron â haneru’r gyllideb cymorth tramor (a oedd wedi cael ei thorri’n barod yn 2021 gan lywodraeth Boris Johnson). Rwy’n gofyn i Israa beth mae hi’n feddwl am y toriadau hyn i gyllid ar gyfer prosiectau undod byd-eang gan wledydd mwyaf cyfoethog y byd.
“Mae’n destun pryder mawr ac mae torri cymorth tra bod miliynau o bobl yn wynebu newyn, dadleoli, achosion o heintiau a dinistrio ysbytai yn drychinebus, yn fy marn i. Rhaid i’r DU a llywodraethau eraill adfer a hyd yn oed gynyddu’r cyllid i ymdopi â maint yr argyfwng yn Swdan. Ac fel y gwnaethoch bwysleisio, rhaid i gymorth dyngarol aros yn niwtral… A byddaf yn ei grybwyll dro ar ôl tro i gondemnio’r Emiradau Arabaidd Unedig am gefnogi’r milisia. A dylent roi’r gorau i ariannu’r milisia a rhoi arfau iddyn nhw.”
Ar y pwnc o beth allwn ni ei wneud yma i greu newid cadarnhaol yn Swdan (a gweddill y byd), mae’r sgwrs yn symud i’r flwyddyn nesaf, ble bydd Cymru’n ethol Senedd newydd. Rwy’n gofyn i Israa pa neges sydd ganddi i’r pleidiau cyn yr etholiad ac ar gyfer Llywodraeth newydd Cymru, a fydd yn cael ei ffurfio ar ôl Mai 2026.
“Mae rhaglen Cymru ac Affrica wedi bod yn eithaf llwyddiannus mewn cefnogi cymaint o wledydd yn Affrica. Ac mae Cymru wedi dangos cymaint o undod drwyddi. Hoffwn i’r llywodraeth nesaf barhau i wneud hyn a hyd yn oed ei ymestyn ymhellach a chefnogi mwy o wledydd.
“… fe wnaethom ddysgu bod cymaint o fanteision i’r gwledydd, y bobl/cymunedau sy’n derbyn cymorth, ond hefyd i Gymru. Rydym wedi sylwi a dogfennu’r dysgu dwyffordd, sut mae staff Cymru yn elwa o fynd i wahanol wledydd ac yn dod â’r arbenigedd yn ôl o’r fan honno, ac yn cael gwahanol safbwyntiau a chefnogi eu sefydliadau mewn ffordd wahanol, yn ogystal â dod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o weithio.”
Wrth i’r sgwrs ddod i ben, rwy’n gofyn i Israa beth sy’n rhoi gobaith iddi (os o gwbl). Er dim syndod, mae hi’n dod â’r ffocws yn ôl at bobl Swdan eu hunain, yn enwedig y menywod sydd wedi camu i’r adwy, yn wyneb marwolaeth a gormes, i ofalu am bobl sy’n dioddef oherwydd y rhyfel, i ddangos beth mae undod yn ei olygu o ddifrif. Mae Israa yn egluro:
“… nid yw’n beth newydd i fenywod Swdan. Fe wnaethon nhw arwain llawer o fentrau ac roedden nhw’n weithgar iawn mewn gwleidyddiaeth… cyn llywodraeth Omar al-Bashir. Ond mae’n ysbrydoledig iawn gweld sut mae pobl yn cefnogi ei gilydd er gwaethaf y caledi, sut mae cymdogion yn dod at ei gilydd i gefnogi ei gilydd.
“… mae ein diwylliant wedi’i seilio ar undod. A bydd yn parhau’n gryf, a gobeithio y bydd yn parhau i fynd o nerth i nerth… Rwy’n edrych ymlaen yn fawr i’r rhyfel hwn ddod i ben, a bydd gwydnwch pobl Swdan yn gwneud yn siŵr bod hyn yn digwydd.”
Gallwch wrando ar y cyfweliad llawn gydag Israa ar Bodlediad Cymru, Affrica a’r Byd ar eich hoff blatfform podlediad neu drwy wefan Hub Cymru Africa.
Ym mis Gorffennaf 2023, cynhaliwyd basar codi arian yn gyfunol gan Hub Cymru Africa, Panel Gynghori Is-Sahara, y NON-PLACE Collective a’r Umbrella Art Collective. Darllenwch fwy am y digwyddiad yma.
